بیش فعالی، اختلالی که نامش در ذهن بسیاری از ما با تصویری از کودکی بی‌قرار و ناآرام گره خورده است، در واقع شاید از خودتان بپرسید که علت بیش فعالی چیست؟ آیا این مسئله به عوامل ژنتیکی برمی‌گردد یا بیشتر به عوامل محیطی مرتبط است؟
یکی از علل بیش فعالی می‌تواند نوع تربیت و پرورش فرد در کودکی باشد. برخی از کودکان از نظر روحی و جسمی بسیار فعال هستند و این می‌تواند به مشکلاتی همچون ناتوانی در تمرکز، اضطراب و حتی اختلالات روانی منجر شود. همچنین عوامل ژنتیکی و محیطی نیز می‌توانند نقش مهمی در بروز بیش فعالی ایفا کنند. از این رو، شناخت عوامل مؤثر بر بیش فعالی می‌تواند در پیشگیری و مدیریت این اختلال مؤثر باشد.
ما در این مطلب از مجله تخصصی مغز و اعصاب برین مگ علت بیش فعالی و عوامل تشدید کننده آن می‌پردازیم پس تا انتهای مطلب با ما همراه باشید.
علت به وجود آمدن بیش فعالی چیست؟ (علت بیش فعالی)
بیش فعالی یک وضعیت عصبی است که توسط حرکات بیش از حد و گفتار مشخص می‌شود. این وضعیت بیش فعالی معمولاً در کودکان شروع می‌شود و ممکن است در طول زندگی ادامه یابد. علائم بیش فعالی شامل افزایش فعالیت، حرکات بیش از حد، ناتوانی در تمرکز، ناتوانی در کنترل هیجانات و ناتوانی در ترتیب و برنامه‌ریزی وظایف است.
یکی از عوامل مهم در بروز بیش فعالی، ژنتیک است. اگر یک فرد تاریخچه خانوادگی از بیش فعالی داشته باشد، احتمال ابتلا به این وضعیت برای او بیشتر است.
عوامل محیطی نیز می‌توانند نقش مهمی در بروز بیش فعالی از جمله مصرف مواد مخدر، محیط‌های پر استرس و ناپایدار، تغذیه نامناسب و عدم توجه به نیازهای احساسی و روحی فرد داشته باشند در ادامه به بررسی عمیق هریک از این علت بیش فعالی می‌پردازیم پس ما در ادامه مطلب همراه باشید:
۱. سابقه خانوادگی (ژنتیک)
یکی از قوی‌ترین عوامل خطر شناخته شده برای اختلال نقص توجه/بیش فعالی (ADHD) سابقه خانوادگی است. مطالعات نشان داده‌اند که اگر یکی از والدین یا هر دو مبتلا به بیش فعالی باشند، احتمال ابتلای فرزندشان به طور قابل توجهی افزایش می‌یابد.
به عنوان مثال، اگر یک کودک دارای یک والدین مبتلا به بیش فعالی باشد، خطر ابتلای او به این اختلال ۳ تا ۷ برابر بیشتر از حد متوسط است. اگر هر دو والدین مبتلا به بیش فعالی باشند، این خطر به ۳۰ تا ۷۰ درصد افزایش می‌یابد.
این شواهد نشان می‌دهد که ژنتیک نقش مهمی در ابتلا به بیش فعالی ایفا می کند. دانشمندان معتقدند که ژن‌های متعددی ممکن است در ایجاد این اختلال نقش داشته باشند. برخی از این ژن‌ها بر رشد و عملکرد مغز تأثیر می‌گذارند، در حالی که برخی دیگر با سطوح انتقال‌دهنده‌های عصبی، مواد شیمیایی مغز که برای برقراری ارتباط بین سلول‌های عصبی ضروری هستند، مرتبط هستند.
با این حال، به خاطر داشته باشید که سابقه خانوادگی تنها عاملی نیست که در ابتلا به بیش فعالی نقش دارد. عوامل محیطی نیز می‌توانند در ایجاد این اختلال نقش داشته باشند.
به عنوان مثال، قرار گرفتن در معرض سموم مانند سرب یا جیوه در دوران بارداری یا زایمان، زایمان زودرس یا کم وزنی هنگام تولد، آسیب به سر و عفونت‌های مغزی همگی با افزایش خطر ابتلا به بیش فعالی مرتبط هستند.
بنابراین، در حالی که سابقه خانوادگی سهم قابل توجهی در ابتلا به بیش فعالی دارد، اما تنها عامل تعیین کننده نیست. عوامل محیطی نیز می‌توانند نقش مهمی داشته باشند. اگر نگران هستید که فرزندتان ممکن است در معرض خطر ابتلا به بیش فعالی باشد، صحبت با پزشک مهم است. آنها می‌توانند به شما در ارزیابی فرزندتان و تعیین بهترین روش درمانی کمک کنند.
۲. تغییرات مغزی یکی از علت بیش فعالی است.
تغییرات مغزی یکی از علت بیش فعالی محسوب می‌شود. تحقیقات نشان داده‌اند که حجم قشر خاکستری مغز در افراد مبتلا به بیش فعالی کمتر از افراد عادی است.
ماده خاکستری مغز مسئول کنترل برخی رفتارها و عملکردها مانند گفتار، خودکنترلی، تصمیم‌گیری و کنترل عضلات است. این کاهش حجم ماده خاکستری می‌تواند منجر به بروز علائم بیش فعالی شود.
علاوه بر تغییرات ساختاری، اختلال در انتقال‌دهنده‌های عصبی نیز نقش مهمی در ایجاد بیش فعالی دارد. این اختلال می‌تواند تنظیم خلق و خو، احساسات و ارتباطات سلولی مغز را تحت تأثیر قرار دهد.
همچنین، ارتباط بین نواحی مختلف مغز نیز ممکن است دچار اختلال شود. این تغییرات در سطح انتقال‌دهنده‌های عصبی و ساختار مغز، منجر به بروز علائم رفتاری مشخصه بیش فعالی می‌شود.
۳. قرار گرفتن در معرض سموم در دوران بارداری
قرار گرفتن در معرض سموم و آفت‌کش‌ها در دوران بارداری می‌تواند خطرات جدی برای سلامت جنین و نوزاد به همراه داشته باشد. مطالعات نشان داده‌اند که تماس مادر باردار با حشره‌کش‌ها و سموم گیاهی می‌تواند از طریق استنشاق، بلع یا تماس پوستی رخ دهد. این مواد شیمیایی قادرند از جفت عبور کرده و بر رشد و تکامل مغز جنین تأثیر منفی بگذارند.
به طور خاص، قرار گرفتن در معرض نوعی آفت‌کش به نام ارگانوفسفات با افزایش احتمال ابتلای نوزادان به اوتیسم مرتبط شده است. علاوه بر سموم، آلودگی هوا نیز می‌تواند تأثیرات مخربی بر رشد مغز جنین داشته باشد. تحقیقات جدید نشان می‌دهد که قرار گرفتن مادر در معرض آلودگی هوا در دوران بارداری ممکن است تأثیری پایدار بر رشد مغز کودک او داشته باشد. این عوامل محیطی می‌توانند منجر به اختلالاتی در تنظیم خلق و خو، احساسات و ارتباطات سلولی مغز شوند که از ویژگی‌های اختلال بیش فعالی است.
بنابراین، اجتناب از قرار گرفتن در معرض سموم و آلودگی‌های محیطی در دوران بارداری برای پیشگیری از مشکلات رشدی و رفتاری کودک، از جمله بیش فعالی، بسیار حائز اهمیت است.
۴. زایمان زودرس یکی از علت بیش فعالی است.
زایمان زودرس می‌تواند یکی از عوامل خطرساز برای ابتلا به اختلال بیش فعالی در کودکان باشد. نوزادانی که پیش از هفته ۳۷ بارداری متولد می‌شوند، به دلیل عدم تکامل کامل مغز و سیستم عصبی، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به مشکلات عصبی-رفتاری از جمله بیش فعالی قرار دارند.
تحقیقات نشان داده که تولد زودرس با افزایش قابل توجه خطر ابتلا به مشکلات مربوط به تکامل سیستم عصبی و بیماری‌های ناتوان کننده در کودکان همراه است.
عوامل متعددی می‌توانند منجر به زایمان زودرس شوند که برخی از آنها ممکن است با بیش فعالی نیز مرتبط باشند. استرس فیزیکی یا روانی مادر، عفونت‌های داخل رحمی، اختلالات اندوکرین مادر و قرار گرفتن در معرض سموم محیطی از جمله این عوامل هستند.
این عوامل می‌توانند بر رشد و تکامل مغز جنین تأثیر منفی بگذارند و زمینه را برای بروز اختلالاتی مانند بیش فعالی فراهم کنند؛ بنابراین، پیشگیری از زایمان زودرس و مراقبت‌های ویژه از نوزادان نارس می‌تواند در کاهش خطر ابتلا به بیش فعالی و سایر اختلالات عصبی-رفتاری مؤثر باشد.
۵. اختلالات سیستم عصبی مرکزی یکی از علت بیش فعالی است.
اختلالات سیستم عصبی مرکزی می‌تواند یکی از علل بیش فعالی باشد. سیستم عصبی مرکزی شامل مغز و نخاع است که وظیفه تنظیم و هماهنگی فعالیت‌های بدن را بر عهده دارد.
اختلال در عملکرد این سیستم می‌تواند منجر به بروز مشکلات رفتاری و شناختی از جمله بیش فعالی شود.
تحقیقات نشان داده‌اند که حجم قشر خاکستری مغز در افراد مبتلا به بیش فعالی کمتر از افراد عادی است.
ماده خاکستری مغز مسئول کنترل برخی رفتارها و عملکردها مانند گفتار، خودکنترلی، تصمیم‌گیری و کنترل عضلات است.
علاوه بر تغییرات ساختاری، اختلال در انتقال‌دهنده‌های عصبی نیز نقش مهمی در ایجاد بیش فعالی دارد.
این اختلال می‌تواند تنظیم خلق و خو، احساسات و ارتباطات سلولی مغز را تحت تأثیر قرار دهد. همچنین، ارتباط بین نواحی مختلف مغز نیز ممکن است دچار اختلال شود.
عوامل مختلفی می‌توانند باعث آسیب به سیستم عصبی مرکزی شوند، از جمله ضربه، عفونت‌ها، عیوب ساختاری، تومورها، اختلال در جریان خون و اختلالات خود ایمنی. این آسیب‌ها می‌توانند زمینه‌ساز بروز اختلالاتی مانند بیش فعالی شوند.
۶. عدم توجه به نیاز های احساسی و روحی فرد
عدم توجه به نیازهای احساسی و روحی فرد می‌تواند زمینه‌ساز بروز اختلال بیش فعالی باشد. افراد مبتلا به این اختلال اغلب دچار مشکلاتی در تنظیم خلق و خو، احساسات و ارتباطات اجتماعی هستند.
این مسائل می‌تواند ناشی از اختلال در عملکرد مناطق مغزی مسئول این کارکردها باشد.همچنین، محیط خانوادگی و نحوه تربیت فرد نیز نقش مهمی در شکل‌گیری این اختلال دارد. کودکانی که در محیطی پر استرس و فاقد حمایت عاطفی کافی بزرگ می‌شوند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به بیش فعالی قرار دارند.
عدم توجه والدین به نیازهای هیجانی و روانی فرزندان می‌تواند منجر به اختلال در تنظیم رفتار و هیجانات شود. در نتیجه، این کودکان ممکن است به رفتارهای پرتحرک و پرخاشگرانه متوسل شوند تا توجه اطرافیان را جلب کنند؛ بنابراین، توجه به سلامت روانی کودکان و ارضای نیازهای عاطفی آنها می‌تواند در پیشگیری از بروز اختلال بیش فعالی مؤثر باشد.
۷. تغذیه نامناسب یکی از علت بیش فعالی است.
تغذیه نامناسب می‌تواند یکی از عوامل مؤثر در بروز اختلال بیش فعالی باشد. برخی مطالعات نشان داده‌اند که مصرف زیاد قند، شکر و شیرین‌کننده‌های مصنوعی در نوشیدنی‌های شیرین با افزایش علائم بیش فعالی ارتباط دارد.
همچنین، پایین آمدن ناگهانی قند خون نیز در مبتلایان به این اختلال شایع است. علاوه بر این، برخی مطالعات شهودی نشان داده‌اند که مصرف قند مربوط با علائم بیش فعالی در کودکان و نوجوانان مرتبط است.
از سوی دیگر، کمبود برخی مواد مغذی مانند اسیدهای چرب امگا-۳، ویتامین‌ها و مواد معدنی نیز می‌تواند بر رفتار و عملکرد شناختی تأثیر منفی بگذارد.
بنابراین، داشتن رژیم غذایی متعادل و سالم حاوی پروتئین، کربوهیدرات‌های پیچیده و اسیدهای چرب ضروری برای کودکان مبتلا به بیش فعالی توصیه می‌شود. این رژیم غذایی می‌تواند به بهبود تمرکز، کاهش تکانشگری و تنظیم بهتر خلق و خو در این کودکان کمک کند.
۸. محیط های پر استرس و ناپایدار
محیط‌های پر استرس و ناپایدار می‌توانند یکی از عوامل مهم در بروز بیش‌فعالی در افراد باشند. در چنین محیط‌هایی، فرد مدام با عوامل استرس‌زا مواجه است که می‌تواند سلامت روان او را به خطر اندازد.
ساعات کاری طولانی، عدم امنیت شغلی، تغییرات مکرر و خطرات فیزیکی از جمله عوامل استرس‌زای موجود در محیط‌های کاری هستند که می‌توانند باعث بروز اختلالات روانی از جمله بیش‌فعالی شوند.
همچنین وضعیت نامناسب اقتصادی، تورم و تحریم‌ها نیز می‌تواند استرس دائمی را در زندگی و کار افراد ایجاد کند. این استرس مزمن علاوه بر کاهش بهره‌وری و کارایی، تأثیرات منفی جدی بر سلامت جسمی و روانی افراد دارد.
۹. مصرف موادمخدر یا الکل
مصرف مواد مخدر یا الکل یکی از عوامل مهم در بروز بیش‌فعالی در افراد است. این مواد می‌توانند بر سیستم عصبی مرکزی تأثیر گذاشته و باعث تغییرات رفتاری و فیزیولوژیکی شوند. مصرف ماری جوانا، به عنوان مثال، ممکن است برخی از علائم بیش‌فعالی و کم‌توجهی را کاهش دهد، اما در عوض ممکن است در تمرکز، توجه و انگیزه برخی از افراد اختلال ایجاد کند
.همچنین، مصرف آمفتامین‌ها که از معروف‌ترین و قوی‌ترین مواد مخدر محرک هستند، می‌تواند در درمان بیش‌فعالی استفاده شود.
این مواد مخدر به شکل پودرها و قرص‌ها در دسترس هستند و معمولاً به عنوان “کریستال مت” یا “آیس” شناخته می‌شوند که یک تصور اشتباه برای درمان بیش فعالی است و خطات جانبی جدی را در بیش دارد. با این حال، مصرف این مواد مخدر می‌تواند عوارض جانبی جدی داشته باشد و باید تحت نظارت پزشک مصرف شود.
۱۰. مشکلات تیروئید یکی از علت بیش فعالی است.
مشکلات تیروئید یکی از عوامل مهم در بروز بیش‌فعالی در افراد است. پرکاری تیروئید می‌تواند باعث افزایش فعالیت و انرژی در بدن شود که ممکن است به بیش‌فعالی منجر شود. در این حالت، غده تیروئید بیش از حد هورمون‌های تیروئیدی تولید می‌کند که می‌تواند بر سیستم عصبی مرکزی تأثیر گذاشته و باعث تغییرات رفتاری و فیزیولوژیکی شود.همچنین، کم‌کاری تیروئید نیز می‌تواند به بیش‌فعالی منجر شود.
در این حالت، غده تیروئید کمتر از حد هورمون‌های تیروئیدی تولید می‌کند که می‌تواند باعث کاهش انرژی و فعالیت در بدن شود. این کاهش انرژی می‌تواند به نوبه خود باعث بیش‌فعالی و کم‌توجهی شود. تشخیص و درمان به موقع مشکلات تیروئید می‌تواند در کاهش علائم بیش‌فعالی مؤثر باشد
۱۱. یکی از علت بیش فعالی بیماری اوتسیم است.
بیماری اوتیسم یکی از عوامل مهم در بروز بیش‌فعالی در افراد است. اوتیسم یک اختلال عصبی-رفتاری است که با مشکلات در تعامل اجتماعی، ارتباطات و الگوهای رفتاری محدود و تکراری مشخص می‌شود.
این ویژگی‌ها می‌توانند به بروز رفتارهای بیش‌فعالانه در افراد مبتلا به اوتیسم منجر شوند.همچنین، برخی از داروهای مصرفی برای درمان علائم اوتیسم مانند محرک‌ها و داروهای ضد‌افسردگی می‌توانند باعث تشدید بیش‌فعالی شوند. به همین دلیل، تشخیص و درمان به موقع اوتیسم و مدیریت دارویی آن اهمیت بسیار زیادی دارد تا از بروز عوارض جانبی مانند بیش‌فعالی جلوگیری شود.
۱۵ روش پیشگیری از بیش فعالی
در اینجا ۱۵ روش پیشگیری از بیش‌فعالی به صورت لیستی ارائه می‌شود:
- حذف مواد نگهدارنده و رنگ‌های خوراکی از رژیم غذایی کودک
- کاهش مصرف قند و مواد غذایی فراوری شده
- آموزش مهارت‌های اجتماعی به کودک
- تقویت اعتماد به نفس و کنترل نا‌امیدی کودک
- استفاده از تکنیک‌های مدیتیشن و تمرکز حواس
- آموزش نحوه انجام درست فعالیت‌ها به کودک
- استفاده از پاداش‌ها و امتیازات برای تقویت رفتارهای مطلوب
- ایجاد ساختار و انضباط در زندگی کودک
- محول کردن مسئولیت‌های مناسب به کودک
- ایجاد محیط آرام و کم استرس برای کودک
- تقویت مهارت‌های خودکنترلی در کودک
- استفاده از روش‌های رفتاردرمانی شناختی
- تشویق کودک به انجام فعالیت‌های بدنی منظم
- آموزش تکنیک‌های مدیریت زمان به کودک
- ایجاد ساختار و روال‌های روزانه برای کودک
سخن پایانی
در پایان، بیش‌فعالی یک اختلال پیچیده است که می‌تواند ناشی از ترکیبی از عوامل ژنتیکی، عصبی‌شیمیایی، محیطی و روانی باشد.
شناسایی و درمان به موقع این اختلال اهمیت بسیار زیادی دارد تا از بروز عوارض جانبی و مشکلات ثانویه جلوگیری شود.
والدین، معلمان و متخصصان بهداشت روان باید با علائم بیش‌فعالی آشنا باشند و در صورت مشاهده این علائم در کودکان، آنها را به پزشک متخصص ارجاع دهند. درمان بیش‌فعالی معمولاً شامل ترکیبی از داروهای محرک، روان‌درمانی و آموزش مهارت‌های زندگی است.
همچنین، ایجاد محیط‌های آرام و حمایتی برای کودکان مبتلا به بیش‌فعالی بسیار مهم است. والدین و معلمان باید با صبر و حوصله به این کودکان کمک کنند تا مهارت‌های لازم برای مدیریت رفتارهای خود را کسب کنند. با حمایت و درمان مناسب، بسیاری از کودکان مبتلا به بیش‌فعالی می‌توانند به زندگی سالم و موفقی دست یابند.
